مەترسی بەکار هێنانى نەوت لە لایەن تورکیاوە بۆ هەرەس پێهێنانى هەرێمى کوردستان

وەرگێڕانی: تاک

نزیکەی پێنج مانگ بەسەر بڕیاری ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی تورکیاوە تێدەپەڕێت، دوای ئەوەی دادگای نێوبژیوانیی ژووری بازرگانیی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیاری خۆی دا لە سەر 9 ساڵ لە ناکۆکی یاسایی لە نێوان بەغدا و تورکیا. ئەگەر چی وا بڵاو بوو کە ڕەجەب تەیب ئەردۆگان لەم مانگەدا سەردانێکی مێژوویی بەغدا دەکات بۆ گفتوگۆکردن لەسەرە دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوت، بەڵام سەرباری سەردانەکەی هاکان فیدان وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ بەغدا، پەیامە ئابووری و سیاسی و یاساییەکانی گفتوگۆی نەوتی، کەڵەکەبوونی ملیۆنەها بەرمیلی نەوت لە بەندەرەکان ڕوو لە زیاد بوونە.
پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە، ئایا تورکیا بە مۆڵەتدان بە هەناردەکردنی نەوت لە کێڵگەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی، گرێبەستی 50 ساڵەی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەڵدەوەشێنێتەوە؟ کاردانەوەی تورکیا بە ڕێگری لە هەناردەکردنی 500.000 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ بازاڕەکانی جیهان، شەپۆلێک لە شۆکی دووچاری بازاڕی نەوت کردووە و مشتومڕە ناوچەیی و تەنانەت نێودەوڵەتییەکانیشی لەو بارەوە توندتر کردووەتەوە.
ئەردۆگان پێی وایە کە ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمی کوردستان هۆکاری سەرەکی ئەو کێشانەیە، بەڵام بەرپرسانی عێراق و هەرێمی کوردستان ئەم بابەتە ڕەت دەکەنەوە و تورکیا بە هۆکاری سەرەکی دەزانن. ئەگەر چی تورکیا سەرەتا ڕایگەیاند کە بڕیاری دادگاکە جێبەجێ دەکات، بەڵام زۆر زوو دەرکەوت کە هەوڵ دەدات لەسەر پێدانی 1.5 ملیار دۆلارەکە بە عێراق دانوستان دەکات. لەم سەروبەندەدا هیچ ئاماژەیەک نییە لەسەر ئەوەی تورکیا بیەوێت ڕێگە بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بدات.
نزیکەی 10% هەموو نەوتی عێراق لە ڕێگەی ئەو هێڵی بۆرییەوە دەگوازرێتەوە بۆ بازاڕەکانی جیهان کە 0.5% بەرهەمی نەوتی جیهان پێکدەهێنێت. عێراق دووەمین بەرهەمهێنەری گەورەی نەوتی ئۆپێک-ە. وەستانی هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ڕێگەی تورکیاوە بەهای نەوتی گەیاندە سەروو 70 دۆلار، سەرباری ئەوە، داهاتی هەناردەکردنی نەوت نزیکەی 80% بودجەی ساڵانەی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنێت، کە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوت حکومەتەکەی ڕووبەڕووی قەیران دەکاتەوە.
ئەم پرسە سەرباری ئەوەی بووەتە هۆی بەرزکردنەوەی بەهای نەوت، کاریگەرییەکی زۆریشی لەسەر یەکێتی ئەوروپا دروست کردووە، کە هەوڵی داوە هاوردەی نەوتی عێراق بکات بە جێگرەوەیەک بۆ هاوردەکردنی وزە لە ڕوسیاوە. بۆ نموونە ئیتاڵیا 13% نەوتی خاوی خۆی لە ڕێگەی عێراقەوە دابین دەکات، کە زۆرینەی ئەو نەوتەش لە کێڵگە نەوتییەکانی باکووری عێراقەوە دابین دەکرێت.

ئەوە تەنیا ئەوروپا نییە کە زیانمەند دەبێت

تا ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان 2 ملیار دۆلار زیانی کردووە، ئەمەش بۆی هەیە زیانی گەورە بە ئابوورییەکەی بگەیەنێت و دواجار هەرەسی پێ بهێنێت. ئەم دۆخە ئەگەر بەم شێوەیەی ئێستا بمێنێتەوە، دیاردەی کۆچ دەست پێدەکاتەوە و بە هەزاران کەس لە گەنجی هەرێم ڕوو لە ئەوروپا دەکەن.
کورتهێنانی بودجە هەم لە هەرێمی کوردستان و هەم لە بەغدا دەتوانێت ببێتە هۆی ناجێگیری و ڕێکخراوەکانی هاوشێوەی داعش دەتوانن سوود لەم دۆخە وەربگرن و ناجێگیری زیاتر دروست بکەن. بەو پێیەی دامودەزگاکانی هەرێم بە هۆی قەیرانی داراییەوە، پەکیان کەوتووە، عێراق لە بەردەم مەترسی لەدەستدانی قەڵغانی سەرەکی خۆیەتی بەرامبەر داعش. ئەگەر هێزەکانی ئاسایشی هەرێمی کوردستان بودجەی تایبەت بە پاراستنی زیندانەکان لە شوێنی تر خەرج بکەن، مەترسییەکی گەورە دێتە ئاراوە.
ئەگەرچی هەولێر و بەغدا لە سەرەتای مانگی چوارەوە گەیشتنە ڕێککەوتنێک، بەڵام تا ئێستا هیچ نیشانەیەک نییە لەسەر ئەوەی کە پێشکەوتنێک لەبارەی هەناردەکردنی نەوت هاتبێتە ئاراوە.

مەترسی دۆخەکە

ئەگەر ئەم دۆخە بەم شێوەیە بەردەوام بێت، دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی ئەمەریکا لە عێراق، ناجێگیری ئابووری دەوڵەتی فیدراڵ و هەوڵی وڵاتانی وەک ڕوسیا و بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی کە دروست دەبێت. ئەم دۆخەی ئێستا هۆکار دەبێت بۆ ئەوەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت وەبەرهێنانی خۆیان بە بڕی 400 ملیۆن دۆلار کەم بکەنەوە و بە سەدان کرێکار دەربکەن و پێگەی عێراق لەنێو وەبەرهێنەکان زیانی زیاتری پێ بگات.
بەڵام گەورەترین مەترسی بەردەوامبوونی ئەم دۆخە، بێبەش بوونی هەولێرە لە ملیارەها دۆلاری فرۆشتنی نەوت، لە کاتێکدا ئەگەر هەیە تورکیا لە کۆتاییدا ڕوو لە نەوتی ئێران و ڕوسیا بکات بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی، هەروەها ئەگەر هەیە بەشێک لە نەوتی هەرێم ڕوو لە ئێران بکات، لە کۆتاییدا ئەگەر هەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان، کە بۆ مانەوەی پێویستی بە داهاتی نەوت هەیە، هەرەس بهێنێت و گرفت لەسەر شێوازی بەڕێوەبردن لە نێوان هەر دوو پارتە سەرەکییەکەی هەرێم بێتە ئاراوە کە بە ئەگەری زۆر شەڕی ناوخۆیی بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
ناجێگیری لە هەرێم ئەگەر هەیە بۆ ناوچەکانی دیکەی عێراقیش بگوازرێتەوە، بە هەڵوەشاندنەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆشایی دروست دەبێت و دەرفەت بۆ دەستوەردانی دەرەکی دروست دەکات و ئەمەش مەترسی کەوتنەوەی شەڕی ناوخۆیی لێ دەکەوێتەوە لە تەواوی عێراقدا.
تورکیا پێشتر گومانی لە حکومەتی هەرێمی کوردستان هەبوو، بەڵام ساڵی 2012 هەوڵی بەهێزکردنی پەیوندی دوو لایەنەی لەگەڵ کوردەکانی سوریا دا وەک ڕێگەیەک بۆ دەستوەردان لە سوریا (بە گومانی خۆی دوای ڕووخانی ئەسەد). بەو پێیەی کە تورکیا نیگەرانی بوونی ئێران بوو لە عێراق بە تایبەت پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان، هەر بۆیە دەکرێت پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ هەرێمی کوردستان وەک ئامڕازێک بۆ دەستوەردان لە ناوچەکە لێکبدرێتەوە.
بەڵام سەرکەوتنی بەغدا بەرامبەر تورکیا لە دادگای نێوبژیوانیی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس، کاریگەری لەسەر هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان دروست کرد و جێگیرکردنی دەسەڵاتی عێراق بەسەر هەناردەی نەوتدا، ئەم سەرکەوتنە دەبێتە هۆی لاوازکردنی هەژموونی تورکیا بەسەر کوردستانی عێراقدا، ئەم ڕێکارە هەنگاوێکی گەورەیە لە چوارچێوەی هەوڵەکانی بەغدا بۆ پووچەڵکردنەوەی خەونەکانی هەرێم بۆ سەربەخۆیی، ئەم پرسە بۆی هەیە بە تەواوەتی هەڵوێستی تورکیا بەرامبەر هەرێمی کوردستان بگۆڕێت.
بوونی پەیوەندی لە نێوان هەندێک لە سیاسەتمەدارەکانی هەرێم لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان، پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و تورکیای خراپتر کردووە، وەزیری دەرەوەی تورکیا لەم سەردانەی دواییدا بۆ بەغدا، داوای کردووە کە پارتی کرێکارانی کوردستان وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی ناوزەد بکرێت، ئەگەر هەیە تورکیا ئەم مشتومڕەی ئێستا هەیە لەسەر هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بەکار بهێنێتەوە بۆ لاوازکردنی پێگەی هەرێم لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی تا ئومێدی خۆسەری لەناو کوردەکانی تورکیا بۆ هەمیشە لەناوبەرێت و دواجار کار بکات لەسەر گێڕانەوەی ئەو زەوییانەی کە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا بوون لە عێراق و سوریا.
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا پێویستە ڕۆڵ بگێڕێت. بەو پێیەش کە بەغدا و هەرێم پێشتر ڕێککەوتبوون لەسەر دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوت، پێگەی ئێستای پەیوەندییەکانی ئەنقەرە لەگەڵ بەغدا و هەرێم مەترسیدارە. ئەمەریکا پێویستە بەغدا و هەولێر زیاتر بخاتە ژێر فشارەوە تا ڕێککەوتنێکی گشتگیرتر لەسەر نەوت بکەن و لە لایەکی دیکەوە پێویستە نێوەندگیری بکات لە نێوان ئەنقەرە و بەغدا بۆ چارەسەر کردنی کێشەکانی ئاو، بازرگانی و ژێرخانی ئابووری. بە بەردەوامبوونی ناکۆکییەکان، ئەگەر هەیە دەرامەتەکان لەدەست بچن و لە کۆتاییدا ملیار و نیوەکە نەگەڕێنرێتەوە بۆ بەغدا، هەر بۆیە لە بەرژەوەندی هەر دوو وڵاتدایە بگەنە ڕێککەوتن. بوونی دەسەڵاتێکی دەرەکی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەر سێ گەمەکارەکە (تورکیا، عێراق و هەرێم) پێویستە تا لەوە تێبگەن کە هەر سیناریۆیەک ئەگەری شەڕ لە ناوچەکە زیاتر بکات، هەر سێ لایەنەکە دەدۆڕێن.
ئەردۆگان لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا، ڕۆڵێکی بەرجەستەتری بۆ تورکیا لە ناوچەکە لە بەرچاو گرتووە لە هاوکاری کردنی لیبیا لە ماوەی جەنگی ناوخۆوە تا ڕۆڵی دابینکردنی ئاسایشی گواستنەوەی دانەوێڵە لە گەرمەی شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا، بەڵام سەرباری ئەوەش سیاسەتی دەرەکی هێرشبەرانە دەتوانێت مەترسییەکی گەورە دروست بکات لەسەر دۆخی لەرزۆکی عێراق، کە هێشتا دەست و پەنجە لەگەڵ لێکەوتەکانی دوو دەیە لە شەڕی ناوخۆیی نەرم دەکات.
وا دێتە پێش چاو کە جووڵەی ڕوو لە هەڵکشانی تورکیا بە ئاڕاستەی نەتەوە پەرستی، سیاسەتی دژ بە کورد و سووربوونی لە سەر سوودوەرگرتن لە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان وەک ئامڕازێک بۆ کۆنترۆڵ، هۆکاری سەرەکی ئەم قەیرانەی ئێستا بێت. تورکیا لە بری دانوستان، سوود لەم دۆخە وەردەگرێت تا بەغدا و هەرێم ناچار بکات دەست هەڵبگرن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانیی ژووری بازرگانیی نێودەوڵەتی، تەنانەت ئەگەر ئەو کارەش ببێتە هۆی هەرەس پێهێنانی ئابووری هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا کە هەر یەک لە عێراق و هەرێمی کوردستان خوازیاری ئەوەن هەناردەکردنەوەی نەوت دەست پێ بکەنەوە.
هێشتا بۆ چارەسەر کردنی دۆخەکە درەنگ نەبووە، بەڵام پێویستە تورکیا درک بەوە بکات کە هەرەسهێنانی هەرێمی کوردستان و ناجێگیربوونی عێراق، کێشەی گەورە تر دروست دەکات. بۆ ڕێگری لە هاتنە ئاراوەی دۆخێکی لەو چەشنە، پێویستە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەوە بزانێت کە ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیەی ئێستا لە پرسی نەوت گەورەترە و پێویستییەکی بەهێزی بە دەستوەردانێکی نەرم و دیپلۆماسی هەیە بۆ ڕێگری لە ناسەقامگیربوونی ناوچەکە بە شێوەیەکی کارەساتبار.


سەرچاوە: کورد پرێس
https://www.kurdpress.com/news/2759984/%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D9%81%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%88%D9%BE%D8%A7%D8%B4%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82