پوختەیەك دەربارەی ڕەوتی سەلەفی

نووسینی: عەبدوللەتیف هەمیم
ڕانانی: تاك
ناوی كتێب: مجموعة باحثین: دراسات في الحركات الاسلامیة المعاصرة في العراق.
بڵاوكار: مركز الرافدین للحوار، 2023.

توێژینەوەكە هەوڵێكە بۆ تیشك خستنە سەر ڕەهەندی مێژوویی و ئایدۆلۆجی ڕەوتی سەلەفی لە عێراق، كە لە چوارچێوەی كتێبێكدا لەگەڵ چەند توێژینەوەی تر چاپكراوە، پەیڕەوی لە میتۆدێك كراوە كە ئەو پرسە تاوتوێ بكات لە گوتاری سەلەفی و كاریگەرییەكانی لە واقیعی عێراقدا هەیە، كە خۆی دەبینێتەوە لە بەپیرۆززانین و گیرۆدەبوون پێوەی و بە ناشیرین بینینی بەشێك لە ڕابردوو و خۆداڕنین لێی.
توێژەر لە توێژینەوەكەیدا هەوڵی داوە پۆلێنێك بۆ ڕەوتی سەلەفی لە عێراق بكات، ئەمەش لەسەر بنەمای هەڵوێستی سیاسیی هەر گرووپێكی ناو ڕەوتەكە، لە پۆلێنەكەدا گرووپە سەلەفییەكانی عێراق بەمجۆرە دابەش دەكات:
ڕەوتی یەكەم: ئەو ڕەوتەی كە داندەنێت بە شەرعیەتی سیستمی سیاسیی دەسەڵاتدار و پێویستی گوێڕایەڵیكردنی، بە لای ئەم گرووپەوە كوفری ئاشكرا هۆكارێكە بۆ چاوخشاندنەوە بە شەرعیەتی گوێڕایەڵی دەسەڵاتداردا، ئەم گرووپە لەناو سەلەفییەكان بە جامی، یان مەدخەلی ناودەبرێن، وەك ئاماژەیەك بۆ محەممەد ئەمان جامی (محمد أمان جامي) و ڕەبیع مەدخەلی (ربیع المدخلي)، كە دوو ڕێبەر و تیۆرسێنی ڕەوتەكەن، جگە لەوان عەلی حەلەبی (علي الحلبي) و عوبێد جابری (عبید الجابري) و چەندین زانای ئایینی لە وڵاتانی كەنداو و ئوردن لەسەر ئەم ڕەوتە ئەژمار دەكرێن، بەڵام لەلایەن ڕەوتە سەلەفییەكانی ترەوە بە مورجیئە (المرجئة) ناودەبرێن، پوختەی دیدگای ئەم ڕەوتە بریتییە لە دۆستایەتی دەسەڵاتداری وڵات و دژایەتی بزاوتە ئیسلامییەكان، بوێرن لە حوكمدان بەسەر ئەوانی تر بە بیدعەچی و فاسق و لادەر، گومانی خراپ بەوانی تر دەبەن لە هەڵسەنگاندنی زانایانی ئایینی دەرەوەی ڕەوتەكەی خۆیان.
ڕەوتی دووەم: لە ڕووی كردارییەوە داندەنێن بە شەرعیەتی سیستمی سیاسیی دەسەڵاتدار، بەڵام لەڕووی تیۆرییەوە دیدگایەكی ئایدیالیزمیان هەیە، بە تایبەت ئەگەر بابەتەكە پەیوەست نەبێت بە دەسەڵاتەوە، دەكرێت ئەلبانی (محمد ناصرالدین الالباني)، موقبیل وادعی (مقبل الوادعي)، ئیبن باز (ابن باز) و ئیبن عوسەیمین (ابن عثیمین) بە ڕێبەرانی ئەم ڕەوتە ئەژمار بكرێن، زۆرێك لە زانایانی ئایینی سعودیە سەر بەم ڕەوتەن، بۆیە دەكرێت بە ڕەوتی زانایان ناو ببرێت لەبەر زۆری زانا ناودارەكانی ئەو وڵاتە لەم ڕەوتەدا.
ڕەوتی سێیەم: ئەو گرووپانەی خۆیان ناوناوە سەلەفی، لەوانە گرووپەكەی عەبدوڕەحمان عەبدولخالق (عبدالرحمن عبدالخالق)، عەبدوڕەزاق شایجی (عبدالرزاق الشایجي) و حامید عولی (حامد العلي) لە كوەیت، كۆمەڵەی ئەنسارولسوننە (أنصار السنة) لە سوودان و میسر، ئەم ڕەوتە نزیكن لە دیدگای ڕەوتی زانایان، بەڵام جموجۆڵ و چالاكیی سیاسییان هەیە، هەروەك لە مۆدێلی كاركردنی ئەوان لە كوەیت خۆی دەبینێتەوە، دەشكرێت ئەم گرووپە بە ڕەوتی سەلەفی زانستی ناو ببرێت.
ڕەوتی چوارەم: كەسایەتییە سەلەفییەكانی ناو ئیخوان موسلیمین، لەوانە عەبدولمەجید زەنەدانی (عبدالمجید الزنداني) لە یەمەن، عومەر ئەشقەر (عمر الاشقر) لە ئوردن، عیسام بەشیر (عصام البشیر) لە سوودان، ئەم كەسایەتییانە پێگەیەكی بەهێزیان لەناو ئیخوان هەیە، ئەمەش بە پلەی یەكەم بە هۆی شارەزاییان لە بواری زانستە شەرعییەكان، بە گشتی هەڵوێستی ئەوان سەبارەت بە بابەتە سیاسییەكان لە هەڵوێستی ئیخوان موسلیمین دەرناچێت.
ڕەوتی پێنجەم: بەربڵاوترین  و كاریگەرترین ڕەوتی سەلەفییە، چالاكیی فیكری و بزاوتی زۆرە، توانادارترین ڕەوتی سەلەفییە كە پەیوەندی بە ناوەندە ئیسلامییەكانی دەرەوەی سەلەفی و تەنانەت ئاڕاستە نائیسلامییەكانیش هەیە،  محەممەد سرور زەینلعابدین (محمد سرور زین العابدین) و چەند كەسایەتییەكی تر لەسەر ئەم ڕەوتە ئەژمار دەكرێن، لەوانە: سەلمان عۆدە (سلمان العودة)، سەفەر حەوالی (سفر الحوالي)، عەبدولمەجید ڕیمی (عبدالمجید الریمي)، جەمال سوڵتان (جمال سلطان)، سەلاح ساوی (صلاح الصاوي)، محەممەد ئەحمەڕی (محمد الاحمري) و محەممەد ئیسماعیل موقەدەم (محمد اسماعیل المقدم)، ئەم ڕەوتە هەڵوێستێكی خۆپارێزیان هەیە بەرامبەر شەرعییەتی دەسەڵاتی سیاسی، بانگەشەی تەكفیر و شۆڕش لە دژی ناكەن، دەكرێت ئەم ڕەوتە بە سروری ناوزەد بكرێت.
ڕەوتی شەشەم: ڕەوتی فیكری جیهادی تیۆری، ئەم ڕەوتە لە دیدگایەكی گشتییەوە دەڕوانێتە پرۆژەی جیهاد، بێ ئەوەی بچێتە ناو وردەكاری و فەتوای كردەوە جیهادییەكان و سەپاندنی دیدگا تیۆرییەكە بە سەر سیستمێكی دیاریكراودا، هەرچەندە سیستمی سیاسیی ئێستا ڕەت دەكەنەوە بە ئاماژە، بێ ناوهێنانی سیستمی وڵاتێكی دیاریكراو، لەناو ڕێبەرانی ئەم ڕەوتەدا تەكفیری دەسەڵاتداری دیاریكراو (تكفیر أعیان الحكام) باو نییە، چەندین كەسیش لەسەر ئەم ڕەوتە ئەژمار دەكرێن، لەوانە: محەممەد قوتب (محمد قطب)، فەزازی (الفزازي)، غازی تەوبە (غازي التوبة) و عەبدولمەجید شازلی (عبدالمجید الشاذلي).
ڕەوتی حەوتەم: ڕەوتی جیهادی كردەیی، ئەم ڕەوتە دوای ئەزموونی جەنگی ئەفغان، بەرەنگاربوونەوەی ڕژێمی میسر، سوریا و جەزائیر لە ڕووی فیكری و كردەییەوە خۆی سەپاندووە، ئەم ڕەوتە سیستمی سیاسی و دەسەڵاتدارانی ئێستا بە دیاریكراوی ڕەتدەكەنەوە و بە ئاشكرا دەڵێن شەرعییەتی نییە، بانگەشەی دژایەتی و لەناوبردنی سیستمە سیاسییەكان دەكات لە ڕێگەی هێز و جیهادەوە، بەڵام لەناو ڕێبەرانی ئەم ڕەوتە جیاوازی هەیە لە تەكفیری دەسەڵاتدارێكی دیاریكراو و دامودەزگاكانی دەوڵەت، دیارترین ڕێبەرانی ئەم ڕەوتە عومەر عەبدوڕەحمان (عمر عبدالرحمن)، محەممەد موقری (محمد المقري)، تەڵعەت فوئاد (طلعت فؤاد) عەبدولئاخر حەماد (عبدالاخر حماد)، ئەیمەن زەواهیری (أیمن الظواهري) عەبدولقادر عەبدولعەزیز (عبدالقادر عبدالعزیز)، ئەبو محەممەد مەقدیسی( أبو محمد المقدسي) ئەبو قەتادە (أبو قتادة) و ئەبو موسعەبی سوری (أبو مصعب السوري)، ئەمانە بە گشتیی تیۆرسێنی ڕەوتی سەلەفی جیهادین لەسەر ئاستی جیهان.
دوای ئەو پۆلێنەی توێژەر دەیكات، چەندین گرووپی ئیسلامی ناو دەبات كە لە عێراق جموجۆڵیان هەبووە و هەیە و لەسەر ڕەوتی سەلەفی ئەژمار دەكرێن، لەوانە: جوندوڵا، ئەنسارولئیسلام، جەماعەی تەوحید و جیهاد، ڕێكخراوی قاعیدە، دەوڵەتی ئیسلامیی لە عێراق و شام (داعش) و ... تاد. پاشان دەپرسێت پێگە و كاریگەری ئەم هێزانە لەسەر عێراق چی بووە؟ بەر لە وەڵامی ئەو پرسانە توێژەر باس لە ئیشكالی پەیوەست بە چەمك دەكات لای گرووپ و ئیسلامیی سیاسی، تا ئیستا چەندین زاراوە بۆ ناولێنانی ئەو دیاردەیە بەكاردێت، بەكارهێنەرانی زاراوەكان لەسەری كۆك نین، ئەمەش گرفتێكی بۆ دیاردەی ئیسلامیی دروستكردووە كە بۆ بوونیادی زاراوەكە و یادگەی مێژوویی بەكارهێنانی دەگەڕێتەوە، ئەمەش جۆرێك لە كاریگەری لەسەر بەكارهێنانی زاراوەكان لە ناوەندەكانی ڕاگەیاندن بە تایبەت لە ڕۆژئاوا بۆ وێناكردنی خودی ئیسلامیش دروست كردووە، بەشێوەیەك كە وێنای توندڕەوی و توندوتیژی لە هەندێك شوێن لكێنراوە بە خودی ئایینەكەوە.

بیروباوەڕی جیهادی
سەلەفی جیهادی خۆجێیی و هاوردەكراوی دەرەوەی عێراق، كۆدەنگە لەسەر "بەرەنگاربوونەوە"ی داگیركەر و "سزادان"ی ئەوانەی بەشداری پرۆسەی سیاسییان كردووە، ئەم دیدگایەشیان لە نووسراو و ئەدەبیاتی تیۆرسێنانی سەلەفی جیهادییەوە وەرگرتووە، ئەوان پێیان وایە ئەوەی ناویان لێناوە جیهاد واجبێكی شەرعییە، تەنانەت لای هەندێكیان كار گەیشتووەتە كوشتن لەسەر جیاوازی فیقهی و دەرچوون لەو دیدگایەی تەبەنیان كردووە، ئەوان كوشتنی ئەندامانی حزبە عەلمانییەكان بە ڕەوا دەزانن، ئەمەش بە گوێرەی كاركردنیان و دابەشی دەكەن بۆسەر "كافر، هەڵگەڕاوە و هاوكارەكانیان"، پێیان وایە ئەگەر لە كاتی هێرشكردنە سەر كافر و هەڵگەڕاوەكان كەسانی بێئاگا، یان ستەملێكراو بكوژرێن، ئەوا لە ڕۆژی دواییدا لەسەر نیەتی خۆی زیندوو دەكرێتەوە، كاری ئەو گرووپانە لەسەر بنەمای قۆناغبەندی بانگەواز، ڕێكخستن، پاشان جیهاد دامەزراوە، ئەمەش لەسەر بنەمایەكی ئایینی مێژوویی چوارچێوەدار دەكەن و لە كەلەپووری ئیسلامەوە پاساو بۆ كار و هەنگاوەكانیان دێننەوە.
گرووپە سەلەفییەكانی عێراق درێژكراوەی گرووپە سەلەفییەكانی جیهانی ئیسلامین، ئەم پەیوەندییەش لەسەر دوو بنەمایە، یەكەم: هەماهەنگی ڕێكخراوەیی كە سودی لێوەردەگرن لە گواستنەوەی ئەزموون و وەرگرتنی چەكدارەكان. دووەم: گونجان لەسەر ئاستی ئایدۆلۆژی، بە جۆرێك ئەوانەی لەگەڵ ئایدۆلۆژیای ئەوان كۆك نین بە دەرچوو لە ئیسلام ناوی دەبەن و تەكفیری دەكەن، ئەمەش ڕێگەخۆشكەر دەبێت بۆ جیهاد و جەنگان لە دژیان بە پاساوی واجبی شەرعی.
گرووپە چەكدارەكان پێگەی جەماوەریان لە شارەكان لاوازە، بە پلەی یەكەم لە گوندە دورەدەستەكان لایەنگر و شوێنكەوتەیان هەیە، بە زۆریش چالاكییەكانیان لەو ناوچانە چڕ كردووەتەوە كە لە ڕووی جوگرافییەوە گونجاوە بۆیان، هەرچەندە قوڵایی جەماوەرییان لە گوندەكان و گەڕەكە هەژارنشینەكانە، بەڵام هەوڵیان داوە گەنجان و خاوەن تواناكان لە بوارە جیاوازەكان بەلای خۆیاندا كەمەندكێش بكەن.

سەلەفی و جیهاد

بەرجەستەبوونی فكری سەلەفی بە چەندین وێستگەی مێژوویدا گوزەری كردووە، سوودی لە بیر و ئەزموونی چەندین كەسایەتی وەكو ئەحمەد كوڕی حەنبەل، ئیبن تەیمیە و محەممەد كوڕی عەبدولوەهاب وەرگرتووە، بۆیە دەكرێت سەلەفی جیهادی هاوچەرخ بە ئاوێتەبوون و گەشەسەندنێكی مێژوویی بیری سەلەفی دابنرێت، دواتر و لە قۆناغی هاوچەرخدا لە هەر دوو باڵی زانستی و جیهادی خۆی نمایش كرد، لێرەوە توێژەر بنەما فیكرییەكانی سەلەفی جیهادی دیاری دەكات، كە بریتین لە:
1-جەختكردنەوە لەسەر فیكری سەلەفی جیهادی وەكو مەرجەعی هەر بزاوتێك.
2-حكومەتەكانی ئێستا درێژكراوەی قۆناغی داگیركارییە، جا سیستمەكە بریكار بێت، یان سەربەخۆ لە چوارچێوەی خولگەی سیستمە جیهانییەكان دەسوڕێتەوە و حكومەتێكی كافر و شوێنكەوتەی كافرانە.

3-زانایا چ وەك تاك، یان دامەزاروەكان پەیكەرێكی پووچ و بێ بەهان، لە توانایاندا نییە بەرنگاری ئەو دۆخە ببنەوە كە بە سەر ئوممەتی ئیسلامیدا هاتووە.

كاریگەری سەلەفیەت

توێژەر بەشێكی توێژینەوەكەی تەرخان كردووە بۆ قسەكردن لەسەر كاریگەری سەلەفیەت و ئەو ئامڕازانەی لەبەردەستیەتی كە دەبنە مایەی گۆڕانكاری كولتووری، لێرەدا توێژەر ئەوە ڕووندەكاتەوە كە بە گشتیی دەدوێت و باسەكەی لەسەر گرووپێكی سەلەفی دیاریكراو نییە، لە دیارترین ئەو ئامرازانەش:
مزگەوت، لە ڕێگەی وتاردان و وانەی تایبەت بانگەشە بۆ بیری سەلەفی دەكەن.
ناوەندە بانگخوازییەكان، سەلەفییەكان چەندین ناوەندیان لەژێر ناوی جۆراوجۆر بۆ بانگەشەكردن بۆ بیری سەلەفی كردووەتەوە، بەشی زۆری ئەو ناوەندانە لە ناو، یان پەراوێزی مزگەوتەكانن و تێیدا چالاكی خۆیان ئەنجام دەدەن.
ناوەندە شەرعییەكان، هەندێك لە گرووپەكان ناوەندی تایبەت بە خۆیان هەیە، ئەركی ناوەندەكە ئەوەیە كە ڕۆشنبیری ئایینی بە دیدی ئەو گرووپە بڵاو بكاتەوە.
بڵاوكردنەوەی نووسراو و دروشمی تایبەت كە گوزارشت لە دونیابینی سەلەفی دەكات، لەوانە: حوكمڕانی تەنها بۆ خودایە، هەڵبژاردن هاوبەشیدانانە بۆ خوا، دیموكراسی گەورەترین كوفرە و ... تاد.
فریاگوزاری و كاری خێرخوازی گەیاندنی بە ئەوانەی دەیانناسن، یان كەسێكیان لەناو گرووپەكەدا بووە و گیانی سپاردووە، یان دەستگیر كراوە.
سرودی جیهادی، ئەوان بەشێوەیەكی كارامە چەندین سرودی ئیسلامیی هەستبزوێن بەرهەم دێنن، كار و چالاكییەكانیان مۆنتاژ دەكەن و كاریگەری لەسەر كەسانی تر دروست دەكەن.
جلوبەرگ و پۆشاك، ئەوان جۆرێك لە پۆشاكی تایبەت دەپۆشن بە تایبەت جلوبەرگی ئەفغانی وەكو سیمبولێك بۆ جیهادی ئەو وڵاتە.
ئامڕازەكانی پەیوەندیكردن، بە تایبەت سوود لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان وەردەگرن بۆ بڵاوكردنەوەی بیری خۆیان و پەیوەندیكردن بە كەسانی ترەوە.
جەختكردنەوە لەسەر لایەنی فیكری، بە پلەی یەكەم جەخت دەكەنەوە لە بابەتەكانی عەقیدە، فەرمودەكانی تایبەت بە هەڵوەشێنەرەوەكانی ئیمان و ئیسلام، بابەتی دۆستایەتی و دوژمنایەتی (الولاء و البراء)، تۆمەتباركردنی زانایان بە كەمتەرخەم سەبارەت بە جیهاد و تەكفیركردنی حوكمڕان و كاربەدەستان. جیهانگیری جیهاد، دەركردنی حوكمی هەڵگەڕاوە و جێبەجێكردنی حوكمە شەرعییەكان.